Kim jest sygnalista? Jakie normy prawne go chronią?

Z tego artykułu dowiesz się:

• Kim jest sygnalista?
• Historia osób zgłaszających naruszenia prawa
• Przepisy o sygnalistach
• Co zgłasza sygnalista?
• Jakie prawa przysługują sygnalistom?
• Kiedy uzyskujemy status sygnalisty?
• Obowiązki pracodawcy
• Jakie działania podjąć w celu ochrony sygnalistów?
• Polityka zgłaszania naruszeń – jak wdrożyć?

  

Kim jest sygnalista?

O sygnalistach słyszymy od około dwóch lat. Jest to wynik prac nad ustawą o ochronie osób, zgłaszających naruszenia prawa, która będzie wdrażała dyrektywę parlamentu europejskiego i rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia aktów legislacyjnych Unii.

Sygnalistą jest osoba, która zgłasza wewnątrz organizacji lub na zewnątrz (organom ścigania lub podmiotom nadzorującym) naruszenia norm prawnych, o których dowiedziała się w związku z wykonywaniem obowiązków zawodowych w zakładzie pracy.

Dyrektywa posługuje się pojęciem „osoba dokonująca zgłoszenia”, które oznacza osobę fizyczną, która zgłasza lub ujawnia publicznie informacje na temat naruszeń, uzyskane w kontekście związanym z wykonywaną przez nią pracą.

Historia osób zgłaszających naruszenia prawa

Początków roli sygnalisty należy szukać w USA, gdzie już w 1912 r. zaczęła obowiązywać Ustawa o prawie do wypowiedzi (anti-gag law) — Ustawa Lloyda-La Follette, która gwarantowała urzędnikom prawo do bezpośredniego kontaktowania się z Kongresem lub członkami komisji obu izb w sprawie naruszeń.

Następnie w latach 1972-1990, również w USA, zostało przyjętych kilka ustaw gwarantujących protekcję osobom, ujawniającym informacje o negatywnym wpływie działań przedsiębiorstwa, w którym pracują.

W roku 1998 w Wielkiej Brytanii weszła w życie ustawa, gwarantująca prawną ochronę dla osób ujawniających dane o naruszeniach.

Regulacje, dotyczące ochrony sygnalistów na poziomie europejskim, zostały przyjęte wyżej wymienioną dyrektywą w roku 2019 i nadal oczekują na implementację polską ustawą do krajowego porządku prawnego.

Przepisy o sygnalistach - czyli co mówią ustawy o ochronie sygnalistów?

Przepisy o sygnalistach na poziomie unijnym istnieją od 2019 roku. Dyrektywa określa m.in:

• warunki objęcia ochroną osób, zgłaszających nadużycia,
• obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń,
• obowiązek ustanowienia procedur na potrzeby zgłoszeń wewnętrznych i działań następczych,
• zasady funkcjonowania zewnętrznych kanałów zgłoszeń,
• obowiązek prowadzenia rejestrów zgłoszeń oraz środki ochrony osób zgłaszających nieprawidłowości.  

Dla obowiązywania przepisów o ochronie sygnalistów konieczna jest ich implementacja ustawą krajową, która nadal jest w fazie projektu. Obecne brzmienie dokumentu (stan z daty publikacji) doprecyzowuje pojęcia i zagadnienia określone w ramach dyrektywy.

Co zgłasza sygnalista?

Sygnalista przekazuje informacje oraz uzasadnione podejrzenie, dotyczące potencjalnego lub zaistniałego naruszenia prawa. Osoba sygnalizująca może ujawnić nieprawidłowości w procesie rekrutacji lub innych negocjacjach, poprzedzających zawarcie umowy, w których uczestniczyła. Może również zwrócić podmiotowi nadzorującemu uwagę na nadużycia podmiotu prawnego, dla którego sygnalista pracuje lub pracował, lub innego podmiotu prawnego, z którym zgłaszający utrzymuje czy utrzymywał kontakt w kontekście związanym z pracą, lub informację dotyczącą próby ukrycia takich nadużyć.

Jakie prawa przysługują sygnalistom?

Osoba, która uzyskała status sygnalisty, podlega ochronie przed działaniami odwetowymi oraz próbami lub groźbami zastosowania takich działań.

Wobec sygnalisty, który wykonuje, wykonywał lub miał wykonywać pracę na podstawie stosunku pracy, zakazane jest podejmowanie działań odwetowych polegających m.in. na:

• odmowie nawiązania stosunku pracy;
• wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
• obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;
• wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;
• przeniesieniu pracownika na niższe stanowisko pracy.

Analogicznej ochronie podlega sygnalista, który świadczy pracę lub usługę na innej podstawie niż stosunek pracy. Wobec takich sygnalistów za działania odwetowe uważa się również:

• wypowiedzenie, odstąpienie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia umowy, której stroną jest zgłaszający, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług;
• nałożenie obowiązku bądź odmowę przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi.

Sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w pełnej wysokości.

Plan zmian legislacyjnych przewiduje zakaz zrzeczenia się praw przysługujących sygnaliście oraz przyjęcia na siebie odpowiedzialności za szkodę powstałą z powodu dokonania zgłoszenia. Nie dotyczy to przyjęcia przez sygnalistę odpowiedzialności za szkodę powstałą z powodu świadomego zgłoszenia nieprawdziwych informacji.

Projekt ustawy wskazuje również, że wszelkie zapisy w umowach lub innych aktach, które bezpośrednio lub pośrednio wyłączają, lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia, lub ujawnienia publicznego, lub przewidują stosowanie środków odwetowych, są nieważne.

Kiedy uzyskujemy status sygnalisty?

Aby uzyskać status sygnalisty, konieczne jest dokonanie zgłoszenia naruszenia norm prawnych, poprzez:

• zgłoszenie zewnętrzne,
• zgłoszenie wewnętrzne lub
• ujawnienie publiczne.

Naruszeniem prawa jest każde działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem, lub mające na celu obejście aktów prawnych dotyczące m.in.:

• usług, produktów i rynków finansowych;
• przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
• bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
• ochrony środowiska;
• zdrowia publicznego;
• ochrony konsumentów;
• ochrony prywatności i danych osobowych;
• bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych.

  

Przepisy ustawy nadają status sygnalisty osobie fizycznej, która dokonuje zgłoszenia lub ujawnienia publicznych informacji o naruszeniu prawa, które zostały uzyskane w związku z wykonywaną pracą. Status sygnalisty może uzyskać:

• pracownik,
• pracownik tymczasowy,
• osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy,
• przedsiębiorca,
• akcjonariusz lub wspólnik,
• członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej,
• osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej,
• stażysta,
• wolontariusz,
• praktykant,
• funkcjonariusz,
• żołnierz zawodowy.

Zgłaszający korzysta z ochrony sygnalistów pod warunkiem, że miał on uzasadnione podstawy sądzić, że zgłaszana lub ujawniania informacja jest prawdziwa w chwili dokonywania zgłoszenia, lub ujawnienia publicznego i że informacja ta stanowi informację o naruszeniu norm prawnych w danej organizacji.

Obowiązki pracodawcy

Pracodawca zobowiązany jest do zagwarantowania ochrony sygnalistów poprzez wdrożenie:

• środków ochrony sygnalistów,
• rozwiązań zapobiegającym działaniom odwetowym wobec osoby sygnalizującej,
• procedury zgłoszeń wewnętrznych.

Ponadto pracodawca zobowiązany jest do prowadzenia rejestru zgłoszeń, w związku z tym jest on również administratorem danych, zawartych w tym rejestrze.

Oczywiście samo wdrożenie dokumentacji jest niewystarczające, konieczne jest zapewnienie w miejscu pracy skuteczności wdrożonych działań i rozwiązań w zakresie zgłoszeń nieprawidłowości.

Jakie działania podjąć w celu ochrony sygnalistów?

 Skuteczna ochrona sygnalistów w organizacji wymaga nie tylko wdrożenia dokumentacji i systemu raportowania nadużyć . Dyrektywa i projekt ustawy wskazują co powinno zostać wdrożone i zagwarantowane pracownikom. Pracodawca powinien również zagwarantować działania zmierzające do edukacji pracowników o ochronie sygnalistów, poprzez wyjaśnienie kim jest sygnalista, jakie naruszenia podlegają zgłoszeniu, jakie prawa i obowiązki przysługują w związku z dokonaniem zgłoszenia.

Polityka zgłaszania naruszeń – jak wdrożyć?

Wdrożenie systemu informowania o naruszeniach nie może ograniczać się jedynie do przyjęcia polityku lub procedury opisującej proces zawiadamiania o wykroczeniach. Istotą systemu jest, aby był on faktycznie dostępny dla potencjalnych sygnalistów, a korzystanie z niego nie może być w żaden sposób ograniczane.

Ważnym elementem systemu zgłaszania naruszeń jest wybór kanału komunikacji. Nie ma konieczności ograniczania się do jednego kanału, skuteczny system powinien przewidywać kilka zróżnicowanych możliwości ujawnić nieprawidłowości lub wysłać zgłoszenie.

Zalecane jest dostosowanie kanału komunikacji do funkcjonujących w organizacji sposobów wymiany informacji. Dla przykładu: w organizacji, która świadczy usługi z zakresu IT i zatrudnia głównie informatyków, uzasadnione jest wprowadzenie narzędzia do zgłaszania nieprawidłowości w formie aplikacji mobilnej lub narzędzia online. Natomiast w spółce o profilu produkcyjnym, gdzie większość pracowników nie ma dostępu do narzędzi online, warto rozważyć skrzynkę, w której można umieścić potencjalne zawiadomienie o naruszeniu w danej firmie.

Bez względu na to jaki kanał komunikacji wybierzemy w naszej organizacji, istotne jest, aby zapewniał on anonimowość sygnalistom. Co za tym idzie - ochronę ich praw.

Podsumowanie

Ochrona sygnalistów to istotny aspekt w każdym zakładzie pracy. Zgłaszając nieprawidłowości w działaniu instytucji na polu prawnym, osoby sygnalizujące działają w dobrej wierze. Ich zachowanie pomaga utrzymywać bezpieczeństwo firmy, a tym samym bezpieczeństwo pracowników i pracodawcy. Sygnaliści, jako zjawisko, są różnie odbierane w Polsce, jednak dla wielu instytucji, firm i pracodawców wejście w życie przepisów o sygnalistach, zwrócenie większej uwagi na ten temat, może skutkować tylko wyższym stopniem bezpieczeństwa publicznego. Bycie sygnalistą należy promować, jako odpowiedzialne zachowanie, które poprawia warunki miejsca pracy i zwiększa bezpieczeństwo.